بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک همچنین به نامهای اسپروی سلیاک، اسپروی غیر حارهای و آنتروپاتی حساس به گلوتن هم نامیده میشود. بیماری سلیاک، نوعی بیماری گوارشی است که به پرزهای روده کوچک آسیب میرساند و سبب اختلال در جذب مواد مغذی میشود. افرادی که به بیماری سلیاک مبتلا هستند پروتئینی به نام گلوتن را که در گندم، جو، چاودار و احتمالاً جودو سر وجود دارد، نمیتوانند تحمل کنند. زمانی که بیماران مبتلا به سلیاک، غذاهای حاوی گلوتن مصرف میکنند، سیستم ایمنی بدن آنها پاسخی را به صورت تخریب روده کوچک صادر میکند. این تخریب به خصوص در پرزهای انگشتانهای روده که مواد مغذی داخل آنها جذب میشوند، ایجاد میشود. به دنبال آسیب پرزهای رودهای فرد بدون توجه به مقدار غذایی که میخورد، مبتلا به سوء تغذیه میشود. به دلیل این که سیستم ایمنی خود فرد سبب تخریب و آسیب پرزهای روده کوچک میشود، این بیماری، به عنوان یک بیماری خود ایمنی نامیده میشود و از طرف دیگر به علت این که مواد مغذی جذب نمیشوند، میتواند به عنوان یک بیماری سوء جذبی مورد نظر قرار گیرد.
گلوتن، پروتئین ذخیره ای در گندم است که می تواند به گلوتنین و گلیادین تجزیه شود. پروتئین ذخیره ای مشابه گلیادین در چاودار ، سکالین و جو و هوردئین هم وجود دارد، ولی پروتئین جو دو سر (آونین) و برنج( زئین )شبیه آن ها نیستند.
تاریخچه بیماری سلیاکCeliac Disease (CD) :
برنج، گندم و جو از دسته گیاهان پرمصرف در جهان می باشند که قسمت اعظم کالری بدن را تامین می کنند که از جمله پر مصرف ترین آنها گندم می باشد. از بیماری هایی که می توان به آن اشاره کرد بیماری سلیاک می باشد که به این گیاهان حساسیت شدید نشان می دهد. بیماری سلیاک یا آنتروپی حساس به گلوتن یک آﻧﺘﺮوﭘﺎﺗﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻳﻤﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ داﺋﻤﻲ ﺑﻪ ﮔﻠﻴﺎدﻳﻦ ﮔﻨﺪم ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺮوﻻﻣﻴﻨﻬﺎی ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﻮ در اﻓﺮادی ﻛـﻪ از ﻧﻈﺮ ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد. ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎری از زﻣﺎﻧﻬﺎی ﻗﺪﻳﻢ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ. اوﻟـﻴﻦ ﺗﻮﺻـﻴﻒ از ﺑﻴﻤـﺎری ﺑـﺮ ﻣﻲﮔﺮدد ﺑﻪ Aretaeus، ﭘﺰﺷﻚ ﻫﻢ ﻋﺼﺮ ﻓﺮﻋﻮن ﻛـﻪ در ﻧﻴﻤـﻪ دوم ﻗـﺮن دوم ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛـﺮد. ﻛﻠﻤـﻪ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ Aretaeus ﺑـﺮای ﻋﻼﻳﻢ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎری اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد “Koiliakos” ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ «آﺳﻴﺐرودهﻫﺎ» اﺳﺖ.20 ﺗﺎ 30 ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﻠﻴﺎک ﺑﻴﻤﺎری ﻧﺎدری اﺳﺖ، وﻟﻲ در ﻃﻮل دو دﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻋﺮﺻـﻪ ﺟﺪﻳـﺪی در اﭘﻴـﺪﻣﻴﻮﻟﻮژی ﺑﻴﻤﺎری ﺳﻠﻴﺎک ﻇﻬﻮر ﻛﺮده و اﻟﮕﻮی ﺷﻴﻮع ﺳﻠﻴﺎک در ﻧـﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻛﺎﻣﻠﺘﺮی از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ.
شیوع سلیاک:
سلیاک یک بیماری شایع سوء جذب یک یا چند ماده غذایی در سفیدپوستان، خصوصا در نژاد اروپایی است که در بالغین به نام سلیاک بالغین نام برده می شود. اﻣـﺮوزه ﻣـﺸﺨﺺ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎری در ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب آﻣﺮﻳﻜﺎ، ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ و آﺳﻴﺎی ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻳﻊ اﺳﺖ. این بیماری آنتروپاتی ناشی از حساسیت به گلوتن و یک اختلال اتوایمیون است که در افراد مستعد از نظر ژنتیکی با دریافت پروتئین گلوتن موجود در گندم بروز می کند. این بیماری در کودکی و نوجوانی و حتی بزرگسالی رخ می دهد به طوری که حدود 20 درصد بیماران، بالای 60 سال دارند و عمده افراد مبتلا به این بیماری زنان هستند. یکی از عوامل مهمی که در زمان و نحوه شروع بیماری موثر میباشد، مدت زمانی است که یک فرد از شیر مادر تغذیه کرده است. هر اندازه این دوران طولانی تر باشد، علائم، دیرتر بروز میکنند و علائمی نیز که بروز میکنند، بیشتر شامل نشانههای معمول بیماری هستند. از عوامل مهم دیگر، سن شروع به مصرف غذاهای حاوی گلوتن و مقدار مصرف این مواد است. علائم ممکن است خود را به صورت گوارشی یا غیر گوارشی نشان دهند. سلیاک، بیماری وراثتی است و نسلی به نسل دیگر انتقال مییابد.گاهی اوقات این بیماری برای اولین بار به دنبال رژیم غذایی بعد از عمل جراحی ، بارداری، تولد نوزاد، عفونتهای ویروسی و یا استرسهای روحی فعال میشود.
علائم بیماری:
دردهای تکرار شونده شکمی، اسهال خونی، کاهش وزن، اسهال چرب، کمخونی غیر قابل توضیح، نفخ، دردهای استخوانی، انقباضات عضلانی، خستگی، تاخیر رشد، درد در مفاصل، تشنج، سوزن سوزن شدن پاها، آفتهای دردناک دهانی، آسیبهای پوستی دردناک به نام Herpetiforms، تاخیر در قاعدگی یا نامنظم شدن دوران عادت ماهانه، تاخیر در رشد دندانها،یبوست، کم خونی( فقر آهن و فولات) و تاخیر در رشد،کمبود ویتامین B12 و کاهش وزن از علائم سوء تغذیه یعنی دریافت ناکافی مواد مغذی که این موارد به عنوان یک مشکل جدی برای تمامی افراد به خصوص کودکان، ممکن است پیش آید. بعضی از افراد مبتلا به سلیاک هیچ علامتی ندارند، زیرا قسمت سالم روده قادر به جذب مواد مغذی کافی برای پیش گیری از بروز علائم است. با وجود این مسئله، این افراد همچنان در معرض خطر ابتلا به بیماریهای همراه سلیاک خواهند بود. به طور معمول تشخیص سلیاک سخت است. زیرا تعدادی از علائم آن شبیه به علائم بیماریهای دیگر مانند نشانگان روده تحریکپذیر، بیماری کرون، کولیت زخمی، دیورتیکولوزیس، عفونتهای روده کوچک، نشانگان خستگی مزمن و افسردگی است. تحقیقات اخیر نشان میدهند که سطح آنتی بادیهای خاص در خون افراد مبتلا به سلیاک بالاتر از حد طبیعی است. این آنتیبادیها توسط سیستم ایمنی خود فرد در پاسخ به ترکیباتی که به بدن آسیب میرساند، ایجاد میشوند. بنابراین برای تشخیص بیماری سلیاک، پزشکان، سطح آنتیبادیهایی از خون را که به گلوتن حساس هستند میسنجند، این آنتیبادیها آنتی گلیادین، آنتیاندومیزیوم و آنتیرتیکولین هستند. به دنبال تایید بیماری سلیاک توسط نتایج آزمایشگاهی و علائم موجود، پزشک ممکن است بخش کوچکی از روده کوچک را برای تعیین میزان آسیب به پرزهای روده کوچک از طریق نمونه برداری، مورد بررسی قرار دهد، زیرا نمونه برداری از روده کوچک بهترین روش برای تشخیص سلیاک است. غربال گری برای بیمارن سلیاک روشی است که میتوان به وسیله آن افراد بدون علامت را مشخص کرد. در این افراد نیز آزمون آنتیبادیهای بیماری سلیاک در آنها تشخیص داده شده است،که باید تحت آزمایش و بررسی قرار گیرند.
درمان بیماری سلیاک:
اساس درمان بیماری سلیاک، رژیم غذایی فاقد گلوتن (gluten free)است که در آن کلیه مواد غذایی حاوی گلوتن حذف میشوند. در بیشتر افراد، رعایت رژیم ذکر شده سبب توقف علائم میشود، به دنبال رعایت رژیم بدون گلوتن، آسیبهای ایجاد شده در روده کوچک ترمیم و از ایجاد آسیبهای بیشتر پیشگیری میشود. ترمیم پرزهای روده کوچک از زمان آغاز رعایت رژیم فاقد گلوتن شروع میشود و زمان دوره بهبودی، به طور معمول ۳ تا ۶ ماه خواهد بود، که البته این دوره در بزرگسالان به ۲ سال هم میرسد. رژیم فاقد گلوتن، نیاز همیشگی فرد مبتلا به سلیاک است. خوردن هر نوع ماده حاوی گلوتن به هر اندازه و هر مقدار، میتواند به روده کوچک آسیب برساند. بیشتر حبوبات، ماکارونی، غلات و اکثر غذاهای فراوری شده، دارای گلوتن هستند. اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ همچون ﮔﻨﺪم (ﺳﺒﻮس وﺟﻮاﻧﻪ ﮔﻨﺪم)، ﺟﻮ، ﻧﺸﺎﺳﺘﻪ ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﺟﻮ، ﺑﯿﺴﮑﻮﯾﺖ و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ تهیه شده ﺑﺎ ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ، رﺷﺘﻪ آش و ﺳﻮپ، ﺳﺮﮐﻪ ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﻣﺎء اﻟﺸﻌﯿﺮ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺼﺮف ﮐﻨﻨﺪ. با وجود محدودیتهایی که وجود دارد، بیماران مبتلا به سلیاک میتوانند به جای آرد گندم از آرد سیب زمینی، برنج، سویا و آرد لوبیا، ذرت، ارزن و دانه آفتاب گردان استفاده کنند. لازم به ذکر است که برای مصرف جو دوسر نظریات متفاوتی وجود دارد، زیرا بعضی از افراد قادر به تحمل آنها هستند و بعضی دیگر نمیتوانند آن را تحمل کنند. تحقیقات بیشتری برای تایید مصرف یا عدم مصرف جو دوسر توسط بیماران سلیاک ادامه دارد و تا تایید کامل این مطلب، بیماران میتوانند طبق نظر پزشک یا مشاور تغذیهای خود عمل کنند.گوشت، ماهی، برنج، انواع میوه و سبزی، فاقد گلوتن هستند. بنابراین این گروه از بیماران میتوانند به راحتی از این گروههای غذایی در برنامه غذایی روزانه خود استفاده کنند و همچنین امروزه با توجه به نیاز این بیماران، صنعت غذا در جهت تولید محصولاتی فاقد گلوتن بر آمده است. پیروی از رژیم فاقد گلوتن نیاز به دقت ویژهای دارد، منابع پنهانی گلوتن شامل نگهدارندهها و تثبیت کنندههای استفاده شده در مواد غذایی مختلف هستند که در محصولات غذاهای تولید شده ، داروها و دهان شویهها وجود دارند و همچنین ﮔﻠﻮﺗﻦ ﻣﺨﻔﯽ را در ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻌﻀﯽ اﻧﻮاع آب ﻧﺒﺎت، ﺷﮑﻼت، ﮔﺰ، ﻧﻘﻞ، ژﻟﻪ ها، اﻧﻮاع ﺳﻮ هان، ﺳﺲ ها ، ﺑﻌﻀﯽ دارو ها ، آﺟﯿﻞ ﺑﻮ داده، ﺳﺮﮐﻪ آﻣﺎده، اﻧﻮاع ﭼﺎﺷﻨﯽ ها ی آﻣﺎده، ﮐﻨﺴﺮو ها و رب ﮔﻮﺟﻪ ﻓﺮﻧﮕﯽ آﻣﺎده ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ. در اینجا لازم است .
با توجه به کمبود امکانات لازم برای تامین رژیم فاقد گندم (gluten free) در کشورهای خاورمیانه ارائه یک رژیم مداوم ومفید هم برای بیماران و هم پزشکان کار سخت است. با توجه به این موضوع گروه کارشناسان و متخصصان واحد تحقیقات و توسعه شرکت اصفهان شکلات (کامور) در صدد تولید بیسکویت بدون گلوتن هستند که به زودی به بازار عرضه می شود.